اطلاعات بازار

الزامات و مقررات عرضه محصولات سالم و ارگانیک:
محصولات کشاورزی ارگانیک و سالم برای عرضه در بازار های داخلی و بین المللی بایستی گواهی شده باشند. به عبارت دیگر بدون استقرار نظام گواهی محصولات و فرآورد ه های کشاورزی امکان عرضه محصولات تحت عناوین ارگانیک و سالم وجود ندارد.گواهی محصولات شرط لازم برای عرضه محصولات کشاورزی در بازار های بین المللی و مسئولیت اخلاقی برای عرضه در بازار های داخلی است. گواهی محصول یعنی تضمین کیفیت فرایند تولید و محصول مطابق با استاندارد های مشخص، که این استانداردها اجباری یا اختياري هستند.
نظام گواهی محصولات کشاورزی عبارت است از مراحلي كه در آن، مرجع ذی‌صلاحی بر اساس یک نظام معتبر به طور كتبي انطباق فرایند تولید، فرآوری ، شبکه توزیع و…. محصولات غذایی را با استانداردها و مقررات خاصی تضمین می کند. این گواهی نشان می دهد که محصول دارای ویژگی های خاصی مطابق با یک استاندارد است که ایمنی محصولات و ایمنی زیستی فرایند تولید را تضمین می کند.

محصولاتی که تحت عنوان ارگانیک در بازار عرضه می شوند بایستی دارای برچسب با اطلاعات مکفی نظیر نام و لگو شرکت یا موسسه بازرسی-گواهی کننده، کد گواهینامه محصول، لگو و نشان ملی یا بین المللی ارگانیک (نشان دهنده استاندارد تولیدی محصول مطابق با قوانین ملی و یا بین المللی است) باشند؛
– برچسب ها و علائم گواهی تشخیص آسان محصولات ارگانیک را ممکن می کنند.
– آنها حفاظت شده هستند و تنها توسط تولیدکنندگان و فراوران مجاز می توانند استفاده شوند.
– آنها می توانند به کسب قیمت بالاتر برای محصولات آلی کمک کنند.

بازارهای داخلی و خارجی:
اما مهم ترین سوپاپ اطمینان برای یک سرمایه‌گذار، وجود بازارهای مستعد داخلی و خارجی است. در حال حاضر حجم مبادلات سالانه مواد غذایی ارگانیک در سطح جهان، بیش از 50 میلیون یورو است. یکی از دلایل این امر این است که مصرف محصولات ارگانیک هزینه‌های پنهان ندارد.
در حقیقت افزایش به کارگیری سموم در کشاورزی سنتی، هزینه‌های پنهان و گزاف درمانی را به مصرف‌کننده تحمیل می‌کند، به همین دلیل است که امروز کشاورزان در کشورهای توسعه یافته مزارع خود را به مزارع ارگانیک تبدیل می‌کنند و تقاضا برای این محصولات هم هر روز بیشتر می‌شود. مثلاً در کشوری مانند امریکا مصرف مواد غذایی ارگانیک در سال‌های اخیر 17درصد افزایش داشته است.

درحال حاضر سطح زیرکشت محصولات ارگانیک در جهان چقدر است؟
تجارت این محصولات در دنیا حدود ۹۰ میلیارد دلار و سطح زیرکشت آن حدود ۴۰ میلیون هکتار است، بسیاری از کشورهای جهان از جمله اتریش، سوئیس، آلمان، ایتالیا، فرانسه و اکثر کشورهای اروپای شمالی مانند دانمارک در حال حرکت به سوی کشاورزی ارگانیک هستند و در این مسیر قدم برمی‌دارند.
کشت و تولید محصولات ارگانیک در کشور ما چه وضعیتی دارد؟
سطح زیرکشت محصولات ارگانیک در ایران حدود ۴۰ هزار هکتار و با احتساب عرصه‌های طبیعی تقریبا ۸۰ هزار هکتار است.
طبق اطلاعات کمیته محصولات زیستی، کل سطح کشت محصولاتی که در ایران بدون استفاده از سموم و کودهای شیمیایی تولید شده‌اند، حدود ۲۳۹ هزار و ۳۶۴ هکتار که شامل ۱۲۵ هزار و ۸۰۲ هکتار محصولات باغی و ۱۱۳ هزار و ۶۵۹ هکتار محصولات زراعی است و به طورکلی میزان سطح کشت محصولات کشاورزی و باغی که تولید آن‌ها بدون استفاده از کود و سم انجام می‌گیرد، به ترتیب یک و ۷/۲ درصد از کل سطوح زیر کشت محصولات زراعی و باغی ایران را تشکیل می‌دهد.
با توجه به اینکه ۱/۲ درصد اراضی کشاورزی جهان در ایران قرار دارد و فقط ۰/۳ درصد سموم مصرفی جهان در ایران مصرف می‌شود در وضعیت بهتری نسبت به میانگین جهان قرار دارد، بنابراین توصیه می‌شود برای پایه‌گذاری سیستم کشاورزی زیستی در ایران همزمان با توسعه تولید این محصولات در مورد ایجاد زمینه‌های عرضه مطمئن در شبکه توزیع نیز برنامه‌ریزی لازم صورت گیرد زیرا اقتصادی کردن کشاورزی زیستی برای توسعه و گسترش آن ضروری است.

بررسي وضعيت كشاورزي ارگانيك در ايران و جهان:
در کشاورزي ارگانيک تاکيد بيشتري بر استفاده از نهاده‌هاي درون مزرعه‌اي و طبيعي همانند کود سبز، کود دامي، بقاياي گياهي، تناوب زراعي، کشت مخلوط و… مي‌شود و محصول سالم با کيفيت مطلوب و طبيعي در اختيار مصرف کنندگان قرار مي گيرد. اين نوع محصولات براي خريداران با برچسب ارگانيك يا زيستي مشخص مي‌شوند و قيمت آن‌ها در بازار گرانتر از ساير محصولات است.
ارزش محصولات ارگانيک در بازارهاي جهاني در سال 2002، 23 ميليارد دلار بوده است. با وجود آن‌که توليدجهاني محصولات ارگانيک درحال افزايش است اما فروش اين محصولات محدود به کشورهاي صنعتي مي باشد. آمريکاي شمالي و اروپاي غربي بخش عمده‌ي درآمدجهاني اين محصولات را به‌خود اختصاص داده‌اند، اما با اين حال مصرف کنندگان علاقمند به اين محصولات در ديگر نقاط دنيا نيز رو به افزايش هستند.
گفتني‌ست قيمت بالاي محصولات ارگانيک دليل اصلي محدود شدن مصرف اين محصولات در کشورهاي صنعتي مي باشد اين در حاليست که درکشورهاي در حال توسعه بخش اعظم جمعيت زيرخط فقر مي باشند و اين مهمترين عامل عدم گسترش مصرف اين محصولات در کشورهاي در حال توسعه است.
ایران در میان ۷کشور همسایه (جمهوری آذربایجان، پاکستان، عراق، ارمنستان، ترکمنستان، افغانستان و ترکیه) جایگاه ممتازی در تولید محصولات ارگانیک کشاورزی داشته و برخی از محصولات ارگانیک ایران به اروپا و آمریکا نیز صادر می‌شود.

سودها و هزینه‌ها از دید فعالان بازار ایران:
به طور مثال یکی از راه‌هایی که می‌توان در هزینه خرید زمین صرفه‌جویی کرد، تشکیل تعاونی و دعوت از کشاورزان برای مشارکت در کاشت است. منتها در ابتدا باید مزایای کشــاورزی ارگانـیک، خریـــد تضمینی و مشارکت در سود نهایی را برای آنها تشریح کرد. کمااینکه هر محصولی در پایان فصل برداشت، سرمایه را به کشاورز برمی‌گرداند.
فرصت‌ها و تهدیدها:
همیشه اجناس تقلبی در بازارها حضور دارند و همیشه از راه‌های میانبری که می‌روند، زحمات سرمایه‌گذاران را هدر می‌دهند.
این دغدغه‌ شامل حال خریداران هم می‌شود، که راه اعتمادسازی برای مصرف کننده و ایجاد تمایز محصولات ارگانیک با سایر محصولات رایج؛ درج نام و لگوی شرکت بازرسی-گواهی کننده، کد گواهینامه و لگوی ملی و یا بین المللی ارگانیک (نشان دهنده ی استاندارد تولید وگواهی آن محصول) بر روی برچسب محصولی است که در بازار عرضه می شود.

هرگونه تخلف از قواعد ارگانیک جرائم سنگینی در پی دارد و می‌تواند به ملغی شدن مجوزها بینجامد.
یکی دیگر از تهدیدهای بازار ارگانیک‌، گران‌تر بودن محصولات این چنینی نسبت به دیگر محصولات است. اما اگر حمایت‌های دولتی صورت بگیرد، قیمت محصولات ارگانیک نیز کاهش می‌یابد. در کشورهای خارجی تقریباً یک سوم قیمت محصولات را مصرف‌کننده‌ها مستقیماً می‌پردازند و حدود یک سوم قیمت را دولت، از طریق یارانه به کشاورزان و تولیدکنندگان پرداخت می‌کند.
در عین حال باید به ضایعاتی که به صورت معمول در این محصولات وجود دارد و آسیب‌هایی که طبیعت در تولید این محصولات ایجاد می‌کند نیز توجه کرد که ممکن است بخشی از سرمایه را هدر دهد که البته با توجه به قیمت این محصولات جبران می‌شود. به هر صورت بازار مواد غذایی ارگانیک روز به روز در حال گسترش است و با توجه به نبود رقبای زیاد، سود قابل قبولی نصیب فعالان این عرصه می‌کند.

بررسي رفتاري مصرف کنندگان محصولات ارگانيک در کشورهاي گوناگون تصوير کلي از اين مصرف کنندگان را نشان مي دهد، به‌طوري‌که مصرف کننده محصول ارگانيک داراي ويژگي‌هاي زير است:
موقعيت و محل: مصرف کنندگان محصولات ارگانيک درنواحي شهري به‌خصوص شهرهاي بزرگ زندگي مي‌کنند.
رفتار خريداران: مصرف کنندگان به هنگام خريد غذا به عواملي همانند کيفيت، منشاء و روش‌هاي توليد محصول اهميت مي‌دهند.
جمعيت: مصرف کنندگان محصولات ارگانيک به‌طور عمده تحصيل کرده و به طبقات اجتماعي متوسط روبه بالا تعلق دارند.
قدرت خريد: اين مصرف کنندگان در طبقات و گروه‌هاي با درآمد متوسط و با قدرت خريد تقريبا بالا جاي دارند. با توجه به‌آن‌که بيشتر جمعيت کشورهاي صنعتي را طبقات اجتماعي تحصيل کرده و متوسط تشکيل مي‌دهند و سطح اطلاعات آنها در خصوص مسائل بهداشتي و غذايي بالاست، بنابراين سطح فروش محصولات ارگانيک دراين کشورها بالا خواهد بود.
گفتني‌ست عامل بيان شده يکي از عوامل مهم در مصرف محصولات ارگانيک است به‌ شيوه‌اي كه کشورهايي كه از نظر اقتصادي توسعه يافته و مردم در اين كشورها از سطح قابل توجه تحصيل و ثروت برخوردار باشند در نتيجه تقاضا براي محصولات ارگانيک افزايش خواهد يافت.
در موارد ديگر افزايش زمين‌هاي کشاورزي ارگانيک ناشي از علاقمندي کشاورزان به توليد براي صادرات تلقي مي‌شود و با وجود آن‌که بيشتر توليدات کشورهاي آسيايي و آفريقايي صادر مي‌شوند اما شاهد گسترش بازارهاي محصولات ارگانيک در اين کشورها و عرضه‌ي محصولات ارگانيک به مصرف کنندگان داخلي نيز هستيم.

بررسي و رشد بازار محصولات ارگانيک در قاره‌هاي گوناگون:

اروپاي غربي:
بازار محصولات ارگانيک در کشورهاي اروپاي غربي از گذشته به‌عنوان بزرگترين بازار در دنيا شناخته شده‌است اما هم اکنون اين بازار توسط آمريکاي شمالي تسخير شده است. به‌طور کلي بر اساس پيش بيني‌هاي صورت گرفته فروش محصولات ارگانيک در اروپا درسال 2002، هشت برابر شده و 5/10 ميليارد دلار درآمد حاصل شده است. بازار اروپاي غربي تا اواسط دهه‌ي 90 رشد قابل ملاحظه اي داشته اما درحال حاضر به‌دليل رسيدن اين بازار به حالت نيمه اشباع، رشدآن به آرامي ادامه دارد.
عدم تعادل ميان عرضه و تقاضا از ويژگي‌هاي اصلي صنعت محصولات ارگانيک در اروپاست. در بسياري از کشورها در بخش‌هايي همانند لبنيات و گوشت قرمز عرضه بيش از نياز مصرف کننده است، اين در حالي‌ست که در ديگر بخش‌ها داراي کمبود توليد بوده و دليل آن‌را مي‌توان اين‌گونه بيان كرد که از ابتدا توليدات ارگانيک بر پايه‌ي محصولات دامي يعني لبنيات و گوشت قرمز و گرايش به سوي محصولات زارعي بسيار کم بوده است.
در اروپاي غربي، آلمان بيشترين حجم بازار را در اختيار دارد و ارزش آن 06/3 ميليارد دلار است. بازار انگلستان سومين بازار بزرگ دنيا بوده و ميزان فروش آن در سال 2002، 5/1ميليارد دلار تخمين زده شد اما ميزان رشدآن پس از سال‌ها رشد 20 تا40% کم شده است.
بازار ايتاليا و فرانسه پس از اين کشورها مهمترين بازارها هستند که هرکدام ارزشي برابر 3/1 ميليارد دلار دارند. ديگر بازارهاي مهم محصولات ارگانيک در اروپاي غربي سوئيس، دانمارک، سوئد، اتريش و هلند هستند.
بازار سوئيس درسال 2002، 766 ميليون دلار درآمد داشته و پنچمين بازار بزرگ اروپا است. ميزان هزينه‌ي مصرفي محصولات ارگانيک در سوئيس بالاترين ميزان در دنيا بوده و به‌طور ميانگين مصرف کنندگان سوئيسي سالانه 105 دلار براي محصولات ارگانيک هزينه مي‌کنند. دانمارکي‌ها دومين مصرف کنندگان در دنيا هستند و ميانگين هزينه‌ي مصرفي آنها 71 دلار در سال است. به‌طور متوسط هزينه‌ي سرانه‌ي مصرف اروپائي‌ها براي محصولات ارگانيک سالانه 2/27 دلار است.
آمار نشان داده است که تفاوت‌هاي بسياري در هزينه‌ي سرانه‌ي مصرفي براي محصولات ارگانيک ميان کشورهاي اروپايي وجود دارد به‌طوريکه اين مقدار ميان 3/7 دلار (اسپانيا) تا 105 دلار (سوئيس) در تغيير است. ميزان هزينه‌ي مصرفي کشورهايي مثل سوئيس، دانمارک و سوئد بالاي 40 دلار است که اگر اين عدد به‌عنوان هدف و آرمان براي بقيه کشورهاي اروپايي باشد فرصت‌هاي زيادي براي رشد بازار اروپا در آينده به‌وجود خواهد آمد، به‌طوري‌که افزايش هزينه‌ي مصرف کنندگان تا 40دلار، ارزش بازار محصولات ارگانيک را به 4/15 ميليارد دلار در اروپاي غربي خواهد رساند.

آمريکاي شمالي:
بازار محصولات ارگانيک آمريکاي شمالي بالاترين رشد جهاني را طي سال‌هاي اخير داشته است. بخش کشاورزي ايالات متحده (USDA) برنامه‌ي ملي ارگانيک (NOP) خود را از سال 2002 محقق ساخت به‌طوري‌که NOP تنها به محصولاتي اجازه ورود به بازار ارگانيک ايالات متحده را مي دهد که قوانين USDA را اجرا کرده باشند. اين کار از سويي باعث تقويت اين صنعت شده و از سوي ديگر باعث مي شود محصول به وضوح در دسترس مصرف کننده قرار گيرد و آگاهي مصرف‌کننده از محصول بالا رود. محصولات ارگانيک بايد استانداردهاي ملي را رعايت کرده تا علامت مخصوص ارگانيک را دريافت کنند. با اين کار اعتماد مصرف کننده به محصولات ارگانيک بيشتر مي‌شود.
تخمين درآمد بازار ارگانيک کانادا 750 ميليون دلار در سال 2002 بوده است که بر اساس آمار اين بازار اواخر دهه‌ي 1990 سالانه رشدي برابر 20-15 درصد داشته و يک چنين رشدي تا سال 2003 براي اين بازار پيش بيني مي‌شود.

آسيا:
ژاپن مهمترين بازار محصولات ارگانيک منطقه آسياست و فروش محصولات ارگانيک اين کشور در سال 2002، 350 ميليون دلار تخمين زده شده است و با توجه به آن‌که ژاپن از نظر اقتصادي دومين کشور در جهان و ثروتمندترين کشور در آسياست چنين فروشي بعيد به نظر نمي رسد.
استاندارد کشاورزي ژاپن (JAS) تنها به محصولاتي اجازه فروش در بازار را مي‌دهد که توسط آژانس‌هاي معتبر گواهي شده باشند و اين تصميم باعث شده که بسياري از توليدکنندگان محصولات ارگانيک موقعيت خود را از دست داده و در نتيجه بازار اين محصولات در سال 2002 کوچکتر شود.
افزايش درآمد بازار ژاپن به‌طور وسيعي وابسته به گواهي JAS محصولات ارگانيکي است.
از ديگر بازارهاي مهم محصولات ارگانيک در آسيا مي‌توان به چين، کره جنوبي، سنگاپور، هنگ کنگ و تايوان اشاره كرد. بازار محصولات ارگانيک اين کشورها کوچک اما در حال رشد مي باشند. کشورهایي همانند مالزي، تايلند و هند شاهد رشد بازار محصولات ارگانيک خود بوده چراكه توليدات ارگانيک در اين کشورها (سبزيجات،ميوه جات ،برنج) در حال رشد هستند.

آمريکاي جنوبي:
آمريکايي جنوبي با 8/5 ميليون هکتار زمين زراعي محصولات ارگانيک دومين منطقه‌ي زارعي اين محصولات در دنياست اما بازار محصولات ارگانيک در اين کشورها کوچک است. بيشتر زمين‌هاي ارگانيک در اين منطقه براي توليد محصولات ارگانيک جهت صادرات مورد استفاده قرار مي گيرند و تنها 10درصد اين محصولات درخود منطقه مصرف مي‌شود. اين ناحيه مهم‌ترين منبع صادراتي محصولات تازه و با کيفيت بالا همانند ميوه‌جات تازه، سبزيجات، غلات و حبوبات، قهوه، شکر و گوشت‌ها به نيمکره شمالي به‌خصوص آمريکا و اروپا مي باشد.
بيشترين تقاضا در شهرهاي بزرگ به‌خصوص در کشورهاي برزيل و آرژانتين بوده است که اين دو کشور از توليدکنندگان مهم اين محصولات در منطقه نيز مي باشند. رفاه و آگاهي بيشتر از ارزش محصولات ارگانيک باعث افزايش تقاضا براي محصولات در اين منطقه خواهد شد.

اقيانوسيه:
با وجود آن‌که استراليا تقريبا نيمه‌ی بيشتر مزارع ارگانيک جهان را به ‌خود اختصاص داده اما بازار اين محصولات تنها قسمتي از کل بازار جهاني را تشکيل مي‌دهد. گاودارها و دامدارها بيشترين بخش مزارع را به‌عنوان چراگاه مورد استفاده قرار مي‌دهند.
صنعت محصولات ارگانيک استراليا بر پايه‌ي صادرات بنا نهاده شده است، به‌نحوي‌که ميزان زيادي محصولات اساسي همانند ميوه‌ها، سبزيجات، محصولات لبني، برنج، انواع بذور، پشم و گوشت ارگانيک به کشورهاي ديگر صادر مي‌کنند. فروش محصولات ارگانيک در سال 2002، 200 ميليون دلار بوده است و بازار اين محصولات در استراليا رشد سالانه اي برابر 2 تا 15 درصد داشته و تقاضاي مصرف کنندگان براي اين محصولات در حال افزايش است.
صنعت محصولات ارگانيک در نيوزلند نيز برپايه‌ي صادرات است، حجم زيادي کيوي، سيب، ميوه جات، سبزيجات وگوشت گوسفند از نيوزلند به کشورهاي نيم‌کره‌ي شمالي صادر مي شود و ميزان کمي از اين محصولات به مصرف داخلي مي‌رسد.

آفريقا:
در آفريقا بازار محلي محصولات ارگانيک گواهي شده به آرامي در حال گسترش مي باشد که بخشي از آن به دليل سطح پايين درآمد مردم و پايين بودن سطح مراکز جنبش ارگانيک در اين قاره است، در هرحال تلاش‌هاي متعدد جهت گسترش بازار محصولات ارگانيک در اوگاندا، مالاوي، کنيا و آفريقاي جنوبي ادامه دارد.
در آفريقاي شمالي بازار محلي محصولات ارگانيک به‌خصوص در مصر در حال گسترش است. مصر هدايت بازار پنبه و چاي ارگانيک را در دست دارد و پنبه‌ي ارگانيک در 100هزار داروخانه و فروشگاه در سراسر مصر به فروش مي‌رسد.
بازار محصولات ارگانيک در آفريقاي جنوبي در حال گسترش بوده و محصولات ارگانيک در فروشگاه‌هاي خاص و رقابت‌هاي زنجيره‌اي به فروش مي رسد.
در آفريقا بهترين تجارت محصولات ارگانيک، صادرات آنها به بازارهاي جهاني است در بيشتر موارد چندين و گاهي هزاران کشاورز با هم بر روي يک پروژه به منظور دستيابي به حجم کافي جهت صادرات محصول کار مي‌كنند( مصر و اوگاندا) هنگامي‌که بازار بين المللي محصولات ارگانيک گسترش پيدا کرده و بخش ارگانيک با سياست‌هاي کافي و چارچوب قانوني لازم تنظيم شود محصولات ارگانيک آفريقا نيز از بعد کمي و تنوع آن در بازارهاي بين المللي افزايش پيدا خواهد کرد با وجود آنکه زمين‌هاي کشاورزي ارگانيک در تمام دنيا در حال زياد شدن است بيشترين فروش و مصرف اين محصولات به کشورهاي صنعتي و پيشرفته محدود مي‌شود. دو منطقه همانند آمريکاي شمالي و اروپاي غربي تقريبا 97 درصد درآمدهاي جهاني محصولات ارگانيک را بخود اختصاص داده‌اند و بقيه بازارهاي مهم ژاپن و استراليا هستند.

دو عامل باعث ايجاد تقاضا درکشورهاي ثروتمند مي‌شود:
♦ قيمت بالاي محصولات ارگانيک که اين عامل باعث محدود شدن مصرف محصولات ارگانيک در کشورهايي مي شود که مصرف‌کنندگان آن قدرت خريد بالا داشته و از طبقات متوسط رو به بالا باشند.
♦ فاکتور بعدي تحصيلات و آگاهي از فوايد محصولات ارگانيک به دلايل مسايل مربوط به ايمني غذا، عوامل زيست محيطي و بهداشتي آن است.
امروزه با توجه با افزايش توليد محصولات ارگانيک در سطح دنيا، بازارهاي محلي و منطقه‌اي نيز گسترش بيشتري پيدا کرده به‌نحوي‌که کشاورزان، محصولات ارگانيک را براي مصرف کنندگان منطقه خود توليد مي کنند.
اين گونه به نظر مي رسد که مصرف محصولات ارگانيک در بسياري از کشورهاي در حال توسعه به‌خصوص برزيل، چين، هند و آفريقاي جنوبي که اقتصاد آنها در حال رشد سريع است و سطح آگاهي و تحصيلات و ثروت آنها بالا رفته بيشتر شود.